آشنایی با دستگاه های موسیقی ایرانی

ما از کودکی با موسیقی سنتی ایرانی بزرگ شده‌ایم، از هر آهنگ آن خاطره داریم و با شنیدن هر کدام از این آهنگ‌ها احساس متفاوتی به ما دست می‌دهد. اما چه چیزی باعث می‌شود تا ما با شنیدن یک آهنگ احساس شادی یا غم کنیم؟ به یاد منطقه‌ای از ایران بیفتیم؟ در واقع بخشی از این احساسات به خاطر تفاوت در ساختار دستگاه های موسیقی ایرانی، اتفاق می‌افتند.

ما قبلا در مجله آوازک درباره سبک های موسیقی جهان صحبت کردیم. در این مطلب قصد داریم انواع دستگاه های موسیقی در ایران و ویژگی‌های آن‌ها را برایتان شرح دهیم. اگر شما هم می‌خواهید بدانید دستگاه های موسیقی ایران چندتاست؟ در ادامه مطلب همراه آوازک باشید تا ما پاسخ سوال‌هایتان را با شما به اشتراک بگذاریم.

دستگاه های موسیقی ایرانی چیست؟

به بیانی ساده می‌توان دستگاه موسیقی ایرانی را مجموعه‌ای از چند گوشه (مقام) دانست که در گام، فاصله و کوک مشخص، با یکدیگر هماهنگی دارند. با قرارگیری این گوشه‌ها در کنار هم، یک دستگاه ساخته می‌شود و حال و هوایی خاص را به شنونده القا می‌کند. مثل حس غم، شادی، حماسی، امید و… . اما شاید این سوال برای شما پیش آید که گوشه چیست؟ کوچک ترین جز موسیقی ایرانی را گوشه یا مقام می‌گوییم و شامل ملودی‌هایی می‌شود که از یک ساز یا آواز خواندن فردی به گوش ما می‌رسد. طبق تقسیم بندی‌های رایج، موسیقی ایرانی از ۷ دستگاه و ۵ آواز تشکیل شده است و در ادامه به توضیح هر کدام می‌پردازیم.

لیست دستگاه های موسیقی ایرانی

مهمترین دستگاههای موسیقی ایرانی شامل موارد زیر می‌شوند:

1. دستگاه شور

دستگاه شور را می‌توان مهم ترین دستگاه موسیقی ایرانی و مادر دستگاه های موسیقی دیگر به شمار آورد، زیرا بیشتر آوازهایی که خوانندگان ایرانی می‌خوانند، در مایه‌های آواز این دستگاه قرار می‌گیرند. نمونه ای از دستگاه شور، آلبوم یاد ایام استاد شجریان و به خصوص خودِ تصنیف یاد ایام است. از طرفی، بسیاری از قطعه‌های موسیقی مثل چهار مضراب‌ها، تصنیف‌ها و آوازهای اصلی، بر اساس دستگاه شور ساخته می‌شوند. به علاوه یکی از بزرگ ترین دستگاه های موسیقی ایرانی به شمار می‌رود که اغلب نغمه‌های عشایر و طوایف در زمینه آن قرار می‌گیرند. دستگاه شور ۴ آواز ابوعطا، افشاری، بیات ترک و دشتی را شامل می‌شود که ریشه عمیقی در فرهنگ ایرانی دارند و عرفان و تصوف ایرانی را به نمایش می‌گذارند.

• آواز ابوعطا: این آواز لطافت و زیبایی خاصی دارد و در بین بیشتر مردم آشناست.
• آواز افشاری: آوازی تاثیرگذار و دردناک است که به خوبی غم و درد درونی را بیان می‌کند.
• آواز بیات ترک: این آواز حالتی یک نواخت دارد و همانند آواز ابوعطا، بین عامه مردم رایج است.
• آواز دشتی: این نغمه یکی از زیباترین آوازها در دستگاه های موسیقی ایرانی به شمار می‌رود. احتمالا نام دشتی را زیاد شنیده باشید، نغمه‌ای که بیشتر توسط چوپانان و به شکلی اندوهناک خوانده می‌شود. این آواز احتمالا به چوپانان دشتستان (در بوشهر و در نزدیکی فارس) مربوط می‌شود که امرزه گسترش یافته و با کمی تغییر، بین مردم گیلان هم رواج پیدا کرده است.

 

2. دستگاه همایون

این دستگاه در بین انواع دستگاههای موسیقی اهمیت زیادی دارد، زیرا زیبایی آن خاص است و مردم زیادی طرفدار آن هستند. همایون به شکلی باشکوه و مجلل بیان می‌شود و در عین حال زیبا و دلربا هم هست. از نغمه‌های این دستگاه در موسیقی زورخانه نیز استفاده می‌شود. البته این دستگاه از میزان حزن و غم بالایی برخوردار است و با گوش دادن به آن شاید احساس اندوهی عمیق شما را فرا بگیرد، بنابراین می‌توان گفت که غمگین ترین دستگاه موسیقی ایرانی محسوب می‌شود.

در این دستگاه از یک گام ویژه استفاده شده و در گام بالارونده و پایین رونده تفاوت وجود دارد. همین موضوع باعث شده تا دستگاه همایون را به عنوان خاص ترین دستگاه موسیقی ایرانی بدانیم. آهنگ رنگ فرح، کاروان، اگر بار گران بودیم رفتیم و شد خزان گلشن، از آهنگ‌های معروف در این دستگاه هستند.

آواز بیات اصفهان:

این آواز ریتمی بین شاد و غمگین دارد و یکی از آوازهای قدیمی ایرانی به حساب می‌آید. البته با اینکه بیشتر موسیقیدانان معتقدند که آواز بیات اصفهان متعلق به دستگاه همایون است، ولی با این حال تعداد کمی از صاحب نظران این آواز را به دستگاه شور نسبت می‌دهند.

 

3. دستگاه نوا

در بین دستگاه های موسیقی ایرانی، نوا از همه متعادل‌تر است. زیرا نه ریتم بسیار شادی دارد و نه شما را خیلی غمگین می‌کند، به طور معمول موسیقی ملایمی را به وجود می‌آورد. گاهی اوقات آن را در آخر مجالس پخش می‌کنند و گاهی هم اشعاری عارفانه مانند شعرهای حافظ را برای آن انتخاب می‌کنند، زیرا ترکیب آهنگ نوا و اشعار عارفانه حسی تاثیرگذار در شنونده به وجود می‌آورد.

خوب است بدانید که این دستگاه به دستگاه شور شباهت زیادی دارد و برای تشخیص آن دو، نیاز به آگاهی و دانش بیشتری دارید. دو نمونه از دستگاه نوا، تصنیف رفتم در میخانه و آلبوم نوا مرکب خوانی از محمدرضا شجریان هستند. کنسرت نوا از حسین علیزاده که دو نوازی تار و تنبک است و آلبوم نینوا هم از حسین علیزاده نیز از نمونه های دیگر این دستگاه محسوب می‌شوند.

4. دستگاه ماهور

به طور کلی نغمه‌هایی که در زمینه ماهور خوانده می‌شوند، ریتمی شاد دارند و در عیدها و جشن‌ها نواخته می‌شوند. ماهور یکی دیگر از انواع دستگاه های موسیقی ایرانی است که گاهی نیز از آن برای القا کردن حس دلیری، شجاعت، ابهت و وقار استفاده می‌کنند. برخی از زبان شناسان معتقدند که این واژه از کلمه “ماژور” گرفته شده است. به همین دلیل این دستگاه شباهت‌هایی را با موسیقی غربی دارد و از این رو جوانان بیشتری طرفدار آن هستند.

هر بخش از دستگاه ماهور به موسیقی یک منطقه از ایران نزدیک‌تر است. بخشی به موسیقی آذری و آذربایجان، بخش دیگر به موسیقی سیستان و بلوچستان و آخرین بخش هم به مناطقی از خوزستان و لرستان شباهت دارد. همچنین این دستگاه به دلیل وجود گوشه‌های متنوع، در سه بخش زیر، میانی و بم، قابلیت اجرا کردن را دارد. آهنگ معروف مرغ سحر یکی از نمونه های دستگاه ماهور و ساخته مرتضی نی داوود است. دستکاه ز من نگارم خبر ندارد از آلبوم آهنگ وفا و ز دست محبوب از آلبوم شب وصل هم در این دستگاه خوانده شده‌اند.

5. دستگاه سه گاه

سه گاه یکی دیگر از دستگاه های موسیقی ایرانی است که به بیان احساس اندوه و غم می‌پردازد. این احساس به حدی زیاد است که روح الله خالقی در کتاب نظری به موسیقی، می‌گوید که:” نغمه سه گاه مرتبط با مصیبت‌های نیاکان ما است و سه گاه آوازی بی نهایت جان سوز است که ریشه و بنیاد آدمی را از جا می‌کند”. البته برخی هم نظر دیگری دارند، آن را درد و غمی بیان می‌کنند که در نهایت به امید و آغاز روشنایی می‌رسد. آلبوم تصنیف های تار زلف و آسمان عشق از آلبوم آسمان عشق و آلبوم رسوای زمانه علیرضا قربانی جزو نمونه های دستگاه سه گاه به شمار می‌روند.

6. دستگاه چهارگاه

با اینکه سه گاه و چهارگاه با هم پیوستگی خاص دارند، ولی با این حال گوشه‌های آن‌ها متفاوت هستند و برخی از گوشه‌های چهارگاه اصلا در دستگاه سه گاه نواخته نمی‌شوند. در واقع مقام‌های این دو به قدری با هم فرق دارند که در هیچ یک از دیگر دستگاه های موسیقی ایرانی، شاهد این تفاوت نیستیم. بعضی از موسیقیدانان بر این باورند که دستگاه چهارگاه نسبت به دستگاه شور، قدمت بیشتری دارد و باید چهارگاه را به عنوان دستگاه اصلی بشناسیم.

این دستگاه تمام ویژگی‌ها و حالت‌های موسیقی ایرانی را به نمایش می‌گذارد و صفات گام‌های ایرانی، به طور خالص در آن وجود دارند. پس با توجه به این ویژگی‌ها اگر با دیدی علمی نگاه کنیم، چهارگاه را می‌توان یکی از زیباترین و اصلی ترین دستگاه‌ها دانست. آهنگ معروف سلام از استاد علیزاده یک نمونه دستگاه ایرانی چهارگاه است که حتما تا به حال آن را شنیده اید. نمونه دیگر این دستگاه، آلبوم دستان محمدرضا شجریان است که زیبایی آن هر شنونده‌ای را به خود جذب می‌کند.

7. راست پنجگاه

در حقیقت موسیقیدانان این دستگاه را ترکیبی از تمامی دستگاه های موسیقی ایرانی می‌دانند. برخی آن را به عنوان دستگاهی آموزشی به حساب می‌آورند، که نوازندگان با یادگیری آن بتوانند، رموز مرکب خوانی و مرکب نوازی را بیشتر بشناسند. تمامی احساساتی که در باقی مقام‌ها و دستگاه‌ها وجود دارند، در راست پنجگاه قابل اجرا هستند. در این دستگاه می‌توان همه‌ی ویژگی‌های آوازها و مقام‌های دیگر را ایجاد کرد. البته بین تمامی دستگاه های موسیقی، راست پنجگاه کمتر اجرا می‌شود. آلبوم چشمه نوش و آلبوم مشترک حسین علیزاده و علیرضا افتخاری با نام راز و نیاز، دو نمونه دستگاه راست پنجگاه هستند.

روش تشخیص دستگاه های موسیقی

در واقع تشخیص دستگاه های موسیقی ایرانی هنگام گوش دادن به آهنگ‌های سنتی آسان نیست. پس حتما باید مدت زیادی در حیطه موسیقی کار کرده باشید، ساز بزنید و به قطعات مختلف هنرمندان ایرانی گوش دهید و در این زمینه مطالعه کنید. به طور کلی، می‌توان نتیجه گرفت که برای تشخیص دستگاههای موسیقی ایرانی، باید در موسیقی کمی پیش زمینه داشته باشید. با این حال برخی از راه‌های تشخیص عبارت‌اند از:

روش اول؛ گوش دادن به چند آهنگ

تشخیص دستگاه های ایرانی برای مدرسان و نوازندگان با تجربه آسان است، زیرا با هر دستگاه و گوشه‌های آن آشنا هستند، حال و هوای آن را می‌شناسند و گوش موسیقایی قوی دارند. ولی به عنوان یک فرد تازه کار، ابتدا باید چند آهنگ را از دستگاه خاصی گوش کنید. بعد از چند آهنگ متوجه شباهت بین آنها می‌شوید. با گذشت زمان، این روش گوش شما را تقویت می‌کند و با شنیدن نت‌ها و فواصل یک آهنگ، دستگاه موسیقی را تشخیص می دهید. سعی کنید آهنگ‌های مختلف را پشت سر هم گوش دهید و مقایسه کنید که کدام نت‌ها و فواصل به هم نزدیک‌تر هستند یا به کدام آهنگ‌ها شباهت بیشتری دارند.

روش دوم؛ تشخیص نت‌ها و اجرا روی ساز

در روش دوم تشخیص گوشه های موسیقی ایرانی و دستگاه‌ها، باید کمی با سازها آشنا باشید. با فرض اینکه از فواصل بین ساز و نت‌های روی ساز آگاه هستید، باید سعی کنید نت‌هایی را که تشخیص می‌دهید، با ساز بنوازید. برای مثال دستگاه چهارگاه دارای نت‌های سل، لاکرن، سی، دو، رکرن و… است. حال سعی کنید نت‌های آهنگی که شنیده‌اید را بر روی ساز خود بنوازید. با آزمون و خطا متوجه می‌شوید که در آهنگی که گوش داده‌اید از همین نت‌ها استفاده شده است یا خیر. این روش زمانی مناسب است که تقریبا نت‌های یک آهنگ را تشخیص داده باشید و ساز شما در دسترس‌تان باشد.

روش سوم؛ توجه به حال و هوای آهنگ

در برخی موارد می‌توان دستگاه ایرانی را با حال و هوای آهنگ تشخیص داد. به عنوان مثال، برخی از نوازندگان تشخیص دستگاه شور و ماهور را بسیار آسان می‌دانند. تشخیص دستگاه چهارگاه با خلق و خوی قهرمانانه، باوقار و متواضع برای بسیاری ساده است. دستگاه شور و دشتی حالت غم و اندوه دارند. اما تشخیص دستگاه های ایرانی دیگر سخت است. مثلا دستگاه ماهور، راست پنجگاه و نوا را نمی‌توان به آسانی تشخیص داد.

روش چهارم؛ مطالعه کتاب شناخت دستگاه های موسیقی ایرانی

کتاب‌های زیادی با هدف ایجاد روشی آسان و کاربردی برای شناسایی دستگاه های موسیقی ایرانی نوشته شده‌اند که کتاب محمدرضا فیاض یکی از آنها است. این مجموعه شامل 7 سی دی با بیش از صد نمونه صوتی می‌شود که توسط نوازندگان تار، سه تار و کمانچه اجرا شده‌اند. این کتاب مفهوم دستگاه و مبانی موسیقی ایرانی را تا مباحث نیمه تخصصی توضیح می‌دهد و برای افرادی که به دنبال تشخیص دستگاه های موسیقی هستند، گزینه مناسبی محسوب می‌شود.

خرید تجهیزات صوتی از آوازک

موسیقی ایرانی سرشار از حرف‌های نگفته است که با ویژگی‌های خاص خود هر انسانی را تحت تاثیر قرار می‌دهد. در این مطلب ما تنها به بخشی از آهنگ‌های سنتی که گوش می‌دهیم، پرداختیم. در مطالب آینده همراه ما باشید تا در مورد موسیقی ایرانی مقالات بیشتری را با شما به اشتراک بگذاریم. علاوه بر این، چنانچه به دنبال خرید تجهیزات صوتی مانند خرید میکروفن ارزان قیمت و خرید باند و بلندگو هستید، می‌توانید با شماره 02191016050 تماس بگیرید و پس از دریافت راهنمایی، وسیله مورد نظرتان را با کیفیتی عالی خریداری کنید.